Εφημερίδα των Συντακτών,
Συγκίνηση σε μια ιδιαίτερης σημασίας εκδήλωση που συνδιοργανώθηκε από τον Σύνδεσμο Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974 και τον Δήμο Αίγινας
Οι φυλακές που έγιναν μνήμης και αγώνα φυλακτά
ΚΟΙΝΩΝΙΑ 25.10.25 14:09 (έντυπη έκδοση)
Ιστορία ζωντανή μέσα από αφηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο και πληροφορίες κατευθείαν από την πηγή ● Πολιτικοί κρατούμενοι καθισμένοι δίπλα δίπλα στο προαύλιο, εκεί που κάποτε έπαιζαν μπάλα ή απλώς περπατούσαν για να ξεπιαστούν, μίλησαν για τα χρόνια του εγκλεισμού τους, τα βασανιστήρια που υπέστησαν πριν οδηγηθούν εκεί, θυμήθηκαν και τίμησαν παλιούς συντρόφους που μοιράστηκαν τα ίδια κελιά.
-Καμαρώνατε;
– Οχι, γιατί να καμαρώναμε; Κάναμε αυτό που μας επέβαλε η συνείδησή μας.
– Μετανιώνετε;
– Ποτέ!
Ο παραπάνω διάλογος έγινε το περασμένο Σάββατο 18 Οκτωβρίου στην Αίγινα, στο πλαίσιο εκδήλωσης με πολιτικούς κρατουμένους της περιόδου της δικτατορίας (1967-1974), μέσα στον χώρο όπου κάποτε γίνονταν τα επισκεπτήρια στις φυλακές του νησιού. Κάτω από την ταμπέλα «Ομιλείτε χαμηλοφώνως», η οποία βρίσκεται πάνω από τα κάγκελα που χώριζαν τους φυλακισμένους από τους ελεύθερους, μία γυναίκα απηύθυνε αυτές τις ερωτήσεις στον Πέτρο Μανταίο, ο οποίος επί χούντας βρέθηκε έγκλειστος εκεί. Λίγο πιο δίπλα ένας άλλος πολιτικός κρατούμενος της ίδιας περιόδου έλεγε σε έναν φίλο του: «Το επισκεπτήριο ήταν σκέτο βασανιστήριο. Ερχόταν η μάνα σου, έρχονταν οι δικοί σου άνθρωποι να σε δουν και εσύ έπρεπε από τη θέση που ήσουν να τους παρηγορείς. Αντί να σου δίνουν εκείνοι δύναμη, έπρεπε να το κάνεις εσύ». Αυτή τη φράση, σχεδόν πανομοιότυπη, την άκουσα λίγα χρόνια πριν από έναν σημερινό κρατούμενο, ποινικό και όχι πολιτικό.
Η ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από τον Σύνδεσμο Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974 (ΣΦΕΑ) και τον Δήμο Αίγινας. Η ιστορική σημασία έγκειται στο γεγονός ότι ήταν η πρώτη φορά που πραγματοποιήθηκε κάτι ανάλογο μέσα στον χώρο των τότε φυλακών, αλλά και στο ότι η Ιστορία -εν προκειμένω οι πρωταγωνιστές της- ήταν ζωντανή. Η αφήγηση γινόταν σε πρώτο πρόσωπο και η πληροφορία ερχόταν κατευθείαν από την πηγή.
Καθισμένοι δίπλα δίπλα στο προαύλιο των φυλακών, εκεί που κάποτε έπαιζαν μπάλα ή απλώς περπατούσαν για να ξεπιαστούν από τη στενότητα του κελιού τους με τον ήλιο αρνούμενο να εγκαταλείψει το καλοκαίρι και να πέφτει πάνω τους, οι Αντώνης Λιάκος, Παύλος Κλαυδιανός, Βαγγέλης Καλογερής, Πέτρος Μανταίος, Νίκος Απανωμεριτάκης, Κωστής Γιούργιος, Λεωνίδας Πυρούδης και Βασίλης Κωτούλας μίλησαν για τα χρόνια του εγκλεισμού τους αλλά και για τα βασανιστήρια που υπέστησαν πριν τους οδηγήσουν στη φυλακή, θυμήθηκαν και τίμησαν παλιούς συντρόφους που μοιράστηκαν τα ίδια κελιά και δεν βρίσκονται πια στη ζωή και απάντησαν σε όλες τις ερωτήσεις που τους τέθηκαν. Δίπλα τους ένα πανό που μέσα σε μία φράση συμπύκνωνε όλο το νόημα της εκδήλωσης: «Να θυμόμαστε για να μην ξαναζήσουμε τις ίδιες μέρες και νύχτες».
Πολλοί από τους συγκρατούμενούς τους μπορεί να μη ζουν, όμως ανάμεσα στο κοινό βρέθηκαν οι κόρες τους, οι γιοι τους και τα εγγόνια τους γεμίζοντας νοερά και ηθικά το κενό στο ιστορικό αυτό παζλ. Σε μία από τις πολλές καρέκλες που είχαν σχεδόν καλύψει το προαύλιο της φυλακής ήταν και η Νατάσα Παπαδοπούλου-Τζαβέλλα, η επί 38 χρόνια σύντροφος στη ζωή και στο πάλκο του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης και τραγουδιστή Πάνου Τζαβέλλα.
«Είμαι ευγνώμων γιατί 16 χρόνων έγινα Λαμπράκης, 20 χρόνων έγινα Ρήγας, 26 χρόνων έγινα κομμουνιστής και τώρα στα 80 μου είμαι βαθιά δημοκράτης» είπε ο Κ. Γιούργιος.
Και ένας γάμος
Η φυλακή στο μυαλό των περισσότερων ανθρώπων -και σε μεγάλο βαθμό και στην πραγματικότητα- είναι υποχρεωτικά ένα διαρκές βασανιστήριο, τόσο ψυχολογικό όσο και σωματικό, και οποιαδήποτε εξανθρωπισμένη συνθήκη ξενίζει και σε πολλούς μεταφράζεται ακόμα και ως πολυτέλεια. Η παραμικρή ανθρώπινη στιγμή μοιάζει φυσιολογικό να μην επιτρέπεται, ενώ ούτε είναι ούτε θα έπρεπε να είναι έτσι. Πόσο μάλλον η φυλακή επί χούντας. Ακόμα και τότε, όσο δύσκολο και να είναι για κάποιον να το φανταστεί, η φυλακή περιείχε ανθρώπινες στιγμές, ακόμα και στιγμές χαράς. Μία από αυτές, όπως είπε ο Π. Μανταίος κατά την ομιλία του, ήταν και ένας γάμος. «Στον ναό που βρίσκεται εδώ πίσω στο οικόπεδο η Σταυρούλα Δερβενιώτη-Σωτηράκου, σύντροφος του Αντώνη Σωτηράκου, είχε γίνει κουμπάρα σε έναν γάμο μεταξύ κρατουμένων. Η ίδια υπήρξε κρατούμενη στις φυλακές Αβέρωφ και είχε μια συγκρατούμενη που παντρεύτηκε έναν κρατούμενο των φυλακών Αίγινας. Γάμος εν κιγκλιδώμασι».
Η χωρητικότητα της φυλακής ήταν 320 άτομα. Αποτελούνταν από θαλάμους όπου μέσα στοιβάζονταν από 12 έως και 30 άτομα. Κατά τη διετία 1969-1971 είχε πάνω από 350 κρατούμενους. Συνήθως οι πολιτικοί κρατούμενοι ήταν σε διαφορετικές ακτίνες από τους ποινικούς, ενώ υπήρχε και η λεγόμενη ακτίνα των κεντρώων. «Ακόμα και η χούντα μεριμνούσε να μη γίνονται πολιτικές επιμειξίες υπό τον φόβο πολιτικών επιμολύνσεων. Δεν ήθελαν να βρίσκονται μαζί οι κεντρώοι με τους αριστερούς» είπε ο Π. Μανταίος και οι Αντ. Λιάκος και Ν. Απανωμεριτάκης συμπλήρωσαν γελώντας: «Είχαμε δυο θαλάμους ΚΚΕ και ΚΚΕ εσωτερικού. Ηταν ακόμα ένας που είχε τροτσκιστές μαοϊκούς κτλ. Εκεί μας είχαν πάει εμάς. Κάποια στιγμή λοιπόν όσοι διαφωνούσαν με το ΚΚΕ εσωτερικού και το ΚΚΕ έπαιρναν το κρεβατάκι τους και έρχονταν σε μας! Μάλιστα είχαμε φτιάξει και ταμπέλα που έλεγε ‘’μη διαφωνείτε’’».
Εργαστήριο σκέψης
Περιγράφοντας τους τρόπους που περνούσαν τον χρόνο τους ως έγκλειστοι, ο Αντ. Λιάκος χαρακτήρισε τη φυλακή ως εργαστήριο σκέψης. «Διαβάζαμε βιβλία, παίζαμε μπάλα, βλέπαμε σινεμά. Τότε οι φυλακές ήταν εργαστήριο σκέψης, ήταν μια μορφωτική εμπειρία των προσωπικοτήτων μας, ειδικά οι πιο νέοι».
«Είχαμε τρία συνθήματα οι φυλακισμένοι. Πρώτον, ‘’αγάπα το κελί σου’’, που σήμαινε προσπάθεια, αγώνας και αιτήματα για να κάνουμε όσο πιο καλή τη ζωή μας μέσα στη φυλακή. Δεύτερον, ‘’τρώγε το φαΐ σου’’, ακόμα και το φαγητό της φυλακής, όσο κακό και αν ήταν, γιατί έπρεπε να ζήσουμε. Τρίτον, ‘’διάβασε πολύ’’. Είχαμε μαθήματα για τους μαθητές. Πολλοί από μας περιμέναμε όταν θα βγούμε έξω να δώσουμε εξετάσεις. Αγωνιστές σύντροφοι που ήταν καθηγητές μάς έκαναν μαθήματα. Οι φυλακές ήταν και έπαλξη αγωνιστική. Στη φυλακή δεν ξεχωρίζαμε αριστερούς, κομμουνιστές, κεντρώους. Μέσα από τη φυλακή καταγγέλλαμε το καθεστώς» πρόσθεσε ο Βασίλης Κωτούλας.
Από την πλευρά του ο Παύλος Κλαυδιανός, μιλώντας και αυτός για την αξία του διαβάσματος στη φυλακή, εξήγησε πως «υπήρχε κατά κάποιον τρόπο μια παράνομη βιβλιοθήκη που μοιραζόμασταν βιβλία. Βεβαίως μας κάνανε έρευνες και αν έβλεπαν κανένα όνομα που έμοιαζε με ρωσικό, μας έπαιρναν το βιβλίο. Είχαμε δύο τρόπους να τα κρατάμε. Τους αλλάζαμε εξώφυλλα ή λέγαμε ότι δεν τα θέλουμε γιατί τα έχουν γράψει δεξιοί. Ετσι μας τα άφηναν».
Απαντώντας σε ερωτήσεις του κοινού σε σχέση με τη στάση των κατοίκων της Αίγινας απέναντί τους, ο Π. Μανταίος τόνισε πως ως κρατούμενοι δεν είχαν καμία επαφή με το νησί. «Εμείς δεν είχαμε επαφή με τον έξω κόσμο. Στον πίσω χώρο υπήρχαν κάτι καγκελόφραχτα παράθυρα και ανεβαίνοντας ένα πεζούλι παίρναμε αέρα πόλης. Ετσι μπορούσαμε και βλέπαμε ένα μέρος της πόλης. Αυτό ήταν μεγάλη παρηγοριά για μας», ενώ ο Ν. Ανωμεριτάκης συμπλήρωσε πως «συνήθως το συσσίτιο της φυλακής ήταν άθλιο. Σκεφτείτε ότι το υπουργείο τότε για κάθε κρατούμενο διέθετε 17 δραχμές για πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό. Μας έφερναν οι συγγενείς μας τρόφιμα, αλλά επειδή ερχόντουσαν από πολύ μακριά συνήθως δεν μπορούσαν να φέρουν πολλά. Πολλές φορές κάποιοι ντόπιοι τούς περίμεναν και τους έδιναν τσάντες με τρόφιμα για να μας τα περάσουν».
Παίρνοντας τον λόγο ο δήμαρχος Αίγινας, Γιάννης Ζορμπάς, είπε πως «εδώ όπου κάποτε άνθρωποι διώχθηκαν, φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν επειδή δεν σιώπησαν απέναντι στην ανελευθερία, στεκόμαστε εμείς σήμερα ελεύθεροι και τιμούμε τη μνήμη, το θάρρος και τη δημοκρατική τους πίστη. Η παρουσία των πρώην πολιτικών κρατουμένων μάς θυμίζει ότι η δημοκρατία δεν είναι αυτονόητη. Ας κρατήσουμε ζωντανά τα διδάγματα εκείνων των χρόνων και να μη χρειαστεί ποτέ ξανά η Ιστορία να τα επαναλάβει».
Με τη σειρά του ο Ευάγγελος Γκιουγκής, προέδρου του ΣΦΕΑ, απευθυνόμενος στους ομιλητές είπε: «Ζήσατε μαύρα χρόνια σε αυτήν εδώ τη φυλακή και σας καλωσορίζω πράγματι στη σημερινή εκδήλωση με απόλυτο σεβασμό στον χώρο, στους ανθρώπους που έζησαν και είχαν βασανιστεί προηγούμενα, έφτασαν εδώ με δεκάδες χρόνια στην πλάτη τους από φυλάκιση κατά τη διάρκεια της δικτατορίας».
Παρακαταθήκη
Το «παρών» στην εκδήλωση έδωσε και ο βουλευτής της Νέας Αριστεράς, Θοδωρής Δρίτσας, ο οποίος, αφού απέτισε φόρο τιμής σε όσους αγωνίστηκαν για τη δημοκρατία και δεν ζουν πια, τόνισε ότι «αυτή η εκδήλωση έρχεται σε μια στιγμή που πραγματικά την έχουμε πιο πολύ ανάγκη», καθώς, όπως είπε, «απειλούνται τα ίδια αγαθά, οι ίδιες κατακτήσεις, και γι’ αυτό σας ευχαριστούμε πάρα πολύ όλους. Μέσα στην πορεία εμπνεύστηκα από τους αγώνες και συμμετείχα σε πολλούς από αυτούς», ενώ εξύμνησε τη «συγκλονιστική πραγματικότητα εκείνων των χρόνων, αλλά και τις παρακαταθήκες που οι αγωνιστές και οι αγωνίστριες έβαλαν και χάρη στις οποίες κρατιόμαστε ακόμα όρθιοι».
Τέλος, οι περισσότεροι αναφέρθηκαν και στη σημερινή εγκαταλειμμένη κατάσταση των φυλακών, που υπάγονται στο υπ. Πολιτισμού, εκφράζοντας τη δυσαρέσκειά τους. Μάλιστα ο Λ. Πυρούδης είπε ότι «επισκέφτηκα την πέμπτη ακτίνα όπου ήμουν κρατούμενος. Αν εξαιρέσεις το εξωτερικό κιγκλίδωμα, όλο μέσα είναι άγνωστο και αναρωτιέμαι μήπως αυτό γίνεται εσκεμμένα. Μήπως σκοπός είναι να μη διατηρηθεί στη συλλογική μνήμη το τι έγινε εδώ;»